محمد بن پیرعلی برگویبِرگِوی یا برگیلی، تقی الدین محمدبن پیرعلی، از علمای عثمانی است. ۱ - مشخصاتدر ۹۲۹ در بالیکَسیر زاده شد و نزد پدر، که عالم، فاضل، مدرس و از منتسبان به خانقاه بود، به کسب دانش پرداخت و در اندک زمانی بر اقران برتری یافت و به استانبول رفت. در آن شهر، نزد کوچوک شمس الدین افندی درس خواند و وارد مدرسه خاصِّگی (ویژه درباریان) شد. از علمای مشهور زمان خود، به اخی زاده محمد افندی و سپس به عبدالرحمان افندی معروف به قِزِل مُلا (ملای سرخ) ـ که بعدها قاضی عسکر روم ایلی شد ـ پیوست. در پایان تحصیل، در مدارس علوم دینی استانبول به تدریس پرداخت و پس از اخذ انابه (توبه نامه) از عبدالرحمان قره مانی، از شیوخ بیرامیه، به سلک تصوف درآمد و به همت استادش، عبدالرحمان افندی، به سمتِ «قَّسامِ عسکری» (حفظ اموال وفیات ینی چری) اَدِرنه منصوب شد. چندی نگذشت که به فکر ترک سمت دولتی و تدریس افتاد، ولی شیخش به انصراف کامل او از وعظ و تدریس رضا نداد. عطاءالله افندی، همشهری برگوی (معلم سلیم دوم) که قدرت علمی وی را ارج می‌نهاد، مقام مدرسی مدرسه ای را که در بِرگی بنا کرده بود به محمد افندی داد. برگوی براثر لیاقت علمی، بزودی نام و آوازه یافت و از اطراف و اکناف، طلاب فراوانی به محضرش شتافتند. او تا پایان عمر، در آن شهر به وعظ و تدریس و تألیف مشغول بود و به همین سبب، به برگوی شهرت یافت. در ۹۸۱، در پنجاه و سه سالگی در برگی به بیماری وبا درگذشت. آرامگاهش در محله چای آن شهر، هنوز هم زیارتگاه است. ۱.۱ - مذهببرگوی پیرو فقه حنفی و اعتقاد ماتُریدی بود، و برای حفظ شریعت با هرگونه بدعتی مخالفت می‌ورزید و هرگز حاضر نمی‌شد که به خاطر حفظ مقام از کمترین سهل انگاری در امور دینی چشم بپوشد، تا جایی که در اواخر عمر، از برگی به استانبول رفت و در پی ارشاد محمد پاشا، وزیر اعظم، برآمد. ۱.۲ - متعصب به امور مذهبیبرگوی از آن‌جا که در امور مذهبی فوق العاده تعصب داشت، کوچکترین انحراف از شریعت را تاب نمی‌آورد و در رساله‌هایی که می‌نوشت بویژه اجیر کردن کسی برای تلاوت قرآن یا دریافت اجرت برای ادای فرایض به نیابت را حرام اعلام می‌کرد و به همین سبب، با علمای زمان در مجادله و مناقشه بود. بلال زاده، یکی از قضات مشهور زمان، در رسالات خود، در مقام خصومت، به تخطئه [۱] برگوی می‌پرداخت. شیخ الاسلام ابوالسعود افندی نیز، به محض پی بردن به این‌که پیشنهادهای برگوی به اوقاف زیان خواهد رساند، خلاف او فتوی داد و بلال زاده در این راه پیشتر رفت و مدعی شد که اعمال برگوی ناشی از ریاکاری اوست. ۲ - آثاربرگوی حدود شصت اثر در صرف و نحو، اخلاق و تصوف، فقه، عقاید، تفسیر و قرائت، و حدیث دارد که بیش‌تر به عربی و چند تایی به ترکی است. مهمترین آن‌ها از این قرار است : ۱) العوامل یا العوامل الجدیدة، رساله ای مختصر در نحو، به عربی، که نخستین بار در استانبول (۱۲۳۴) به چاپ رسیده است و بر آن چندین شرح و حاشیه نگاشته اند. ۲) اظهارالاسرار، اثری در نحو، به عربی که نخستین بار در استانبول (۱۲۱۹) چاپ شده است. این کتاب شروح و حواشی متعددی دارد که مشهورترین آن‌ها نتایج الافکار، مشهور به شرح آطه لی، تألیف آطه لی شیخ مصطفی است. ۳) امعان الانظار، شرحی است بر المقصود، کتاب مشهور در صرف و نحو عربی. این شرح در ۹۵۲ تألیف و نخستین بار در بولاق (۱۲۰۷) چاپ شده است. ۴) کفایة المبتدی (استانبول، ۱۲۸۹، ۱۳۰۰، ۱۳۰۲، ۱۳۰۳)، کتابی است عربی در صرف. براین کتاب، سلیمان سرّی شرحی به نام کفایة المنتهی فی شرح کفایة المبتدی (استانبول، ۱۳۱۲) و احمد قوش آطه ای، شرحی با عنوان عنایة المبتغی نوشته است. ۵) امتحان الاذکیاء (استانبول، ۱۲۷۰، ۱۲۷۱، ۱۳۰۵، ۱۳۰۹، ۱۳۱۱) به عربی، در نحو. این کتاب شرحی است بر لُبّالالباب فی علم الاِعراب قاضی بیضاوی که خود تلخیصی است از الکافیة ابن الحاجب المصر. ۶) شرح الامثلة. برخلاف عقیده رایج که حاکی از ناشناخته بودن مؤلف آن است، بروکلمان، براساس نسخه موجود شرح الامثلة در واتیکان، آن را شرحی بر الامثلة الفضلیّة می‌داند که برگوی نوشته است. ۷) الطریقة المحمدیة، اثری بسیار مشهور درباره اخلاق و تصوف، به عربی، که نخستین بار در استانبول (۱۲۶۰) چاپ شده است. ۸) جَلاءُالقلوب، رساله ای در تصوف که در ۷ ذیحجه ۹۷۱ به پایان رسیده است، و اسحاق بن حسن الزنجانی (ضیاءالقلوب) و عبدالسلام القیصری (شفاءالقلوب) برآن شرح نوشته اند. ۹) وصیتنامه یا رسالة برگوی کتابی مختصر در فقه که نخستین بار در استانبول (۱۲۱۸) چاپ شده است. ۲.۱ - دیگر کتب برگویدیگر کتب برگوی در فقه و عقاید و تفسیر و قرائت و حدیث عبارت‌اند از: السیف الصارم فی عدم جواز وقف المنقول و الدراهم؛ ایقاظ النائمین و افهام القاصرین؛ انقاذالهالکین؛ مُعد ِّ لُالصَّلات؛ ذُخْرالمتأهلین والنّساء فی تعریف الاَطهار و الدّماء؛ احوال اطفال المسلمین؛ زیارت القبور؛ تفسیر سورة البقره؛ الدُّرالیتیم؛ رسالة فی اصول الحدیث؛ الاربعون؛ کتاب الایمان والاستحسان. حاجی خلیفه [۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج۲، ص۱۰۷۴،
[۲]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۵۴ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۱۱۷ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۱۸۳ـ۱۸۴ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۲۱۴ـ ۲۱۵ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۵۹۲ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۷۳۷ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۱، ستون ۸۲۲ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۹]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۰۱۷ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۱۱۱ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۲۴۶ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۲]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۵۰۰ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۳]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۵۴۶ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۴]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۱۷۳۷ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۵]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۲۰۲۲ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۶]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۲، ستون ۲۰۳۶ـ۲۰۳۷ ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و بروکلمان، لغتنامه ای فارسی به ترکی، به نام صحاح عجمیّة، به برگوی نسبت داده‌اند که نهال آتسز، با استناد به نسخه ای از آن در کتابخانه اسمی خان سلطان (ش ۴۲۴) که در صفحه آخر آن تاریخ ۹۱۳، به عنوان سال تألیف یا استنساخ داده شده و شانزده سال پیش از تولد برگوی را نشان می‌دهد، خطا بودن این انتساب را مطرح کرده است.
کتاب دیگری به نام روضات الجنات فی اصول الاعتقاد به برگوی نسبت داده شده که محمود اسعد افندی (صیدی شهری) آن را به ترکی ترجمه و منتشر کرده است . این کتاب، در واقع، اثر حسن کافی آقحصاری، از اهالی بوسنه، است. ۳ - فهرست منابع(۱) محمدبن پیرعلی برگوی، شرح الاحادیث الاربعین، استانبول ۱۳۰۴، ص ۱ـ۴. (۲) محمدبن پیرعلی برگوی، الطریقة المحمدیة، استانبول ۱۳۰۷، ص ۷۲، ۷۵، ۹۲، ۱۸۲، ۲۱۵ـ۲۱۹. (۳) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰، ستون ۲، ۴۴۲. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰، ستون ۲۵۲. (۵) ابراهیم پچوی، تاریخ پچوی، استانبول ۱۲۸۱ـ۱۲۸۳، ج ۱، ص ۴۶۷. (۶) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵، ج ۴، ص ۱۲۱. (۷) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۸) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، میزان الحق، استانبول ۱۳۰۶، ص ۱۲۱ و بعد. (۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، قاهره ۱۳۷۳ـ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۸، ج ۶، ص ۲۸۶ـ۲۸۷. (۱۰) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/۱۸۸۹ـ۱۸۹۸، ج ۲، ص ۱۲۸۴ـ۱۲۸۵. (۱۱) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، ج ۱، ستون ۶۱۰ـ۶۱۱. (۱۲) محمد جمال الدین شورباجی، قائمه باوائل المطبوعات العربیة المحفوظه بدارالکتب، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳، ص ۲۷، ۴۷، ۸۳، ۱۰۴، ۱۵۳. (۱۳) بروسه لی محمد طاهربک، عثمانلی مولفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲، ج ۱، ص ۲۵۳ـ۲۵۶. (۱۴) محمدبن یحیی عطائی، حدیقة الحقایق فی تکملة الشقایق، استانبول ۱۲۶۸، ج ۱، ص ۱۷۹ـ۱۸۱. (۱۵) علی بن بالی، العقدالمنظوم فی ذکر افاضل الروم، کتابخانة نور عثمانیه، ش ۲۸۳۸/۳۳۱۶، گ ۱۶۱ـ۱۶۳. (۱۶) فهرس المطبوعات الترکیة العثمانیه، قاهره ۱۹۸۲، ج ۱، ص ۵۱، ۶۱، ۸۴، ۸۸ ـ۸۹، ۹۵، ۱۰۷، ۱۲۸، ۲۶۰. (۱۷) احمد افندی قوش آطه لی، ترجمة اوراد برگویه، کتابخانة سلیمانیه، دوبوملوبابا، ش ۴۴۹، گ ۱۴۹ پ. (۱۸) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۳۷۶ـ۱۳۸۱/۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، ج ۹، ص ۱۲۳ـ۱۲۴. (۱۹) عبدالغنی نابلسی، الحدیقة الندیّة شرح الطریقة المحمدیة، استانبول ۱۲۹۰، ج ۱، ص ۱۵۵؛ ۴ - پانویس
۵ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بِرگِوی »، شماره۱۰۳۵. |